իշխել
Հայերեն
- ՄՀԱ՝ [iʃˈχɛl]
Դասական ուղղագրութեամբ՝ իշխել
վանկեր՝ իշ•խել
Ստուգաբանություն
խմբագրելՓոխառություն իրանական աղբյուրից՝ xši-. հմմտ. ավեստերեն xša yati «իշխում է», այլև հայերեն (< իրանական) իշխան։
Բայ
- իշխանությունը վարել, կառավարել ◆ Ու իշխում էր ցարը սանձարձակ որպես դաժան թշնամի։ Եղիշե Չարենց ◆ Առյուծ Մհերը զարմով դյուցազուն, Քառասուն տարի իշխում էր Սասուն։ Հովհաննես Թումանյան
- հրամայելու՝ կարգադրելու իրավունք բանեցնել ◆ Նա չէ հասկանում, որ բոլորն էլ ազատ են, և ամենևին մեկն իրավունք չունի իշխելու մյուսի վրա։ (Րաֆֆի) ◆ Որովհետև վարվելով ստորադրյալների հետ ոչ իբրև բարեկամ և մտերիմ, այլ իբրև տեր ու իշխեղ, ակամա սովորեցրել էին նրանց ստել, կեղծավորել։ (Մուրացան)
- տիրել, իրեն՝ իր կամքին, տնօրինությանը ենթարկել ◆ Օրիորդ Սոֆին… կարծում էր, թե կիշխե բոլոր տղամարդկանց վրա։ (Րաֆֆի)
- բռնություն գործադրել ◆ Հայդուկը ստրուկի բողոքն է իշխողի բարբարոսության դեմ։ (Րաֆֆի)
- ղեկավարել ◆ Շուշան տատը՝ յոթանասուն տարեկան մի պառավ իր ծերության հեղինակությամբ իշխում էր բոլորի վրա։ (Րաֆֆի)
- նմանների շրջապատում որևէ հատկանիշներով բոլորին գերազանցել ◆ բոլոր այդ մանրակրկիտ հավաքածուների վրա իշխում էին սեղանին կից պատի վրա կախած պատմական երկու նշանավոր անձանց, այն է՝ Լութերի և Վոլտերի մեծադիր պատկերները։ (Մուրացան)
- թագավորել, ամբողջապես համակել, տոգորել, պատել ◆ Քարե՜ր, հին քարեր, վաղուց մոռացված, անգիր, անանուն, վաղուց մոռացված, ննջում են այնտեղ, ուր լռությունն է իշխում անհաստատ Եղիշե Չարենց (փխբ․) ◆ Քարեր, հին քարեր, վաղուց մոռացված Անանուն անտեր ննջում են այնտեղ, ուր լռությունն է իշխում անհաստատ։ Եղիշե Չարենց ◆ Լռությունը տիրականորեն իշխում էր բնակարանում։ (Վիգեն Խեչումյան) ◆ Ցրտաշունչ ձմեռը ինչպես նահանջեց, և գարունն ինչպես իշխեց քաղաքում, ոչ ոք չեր կարող ասել։ (Բոգդան Վերդյան) ◆ Կեսօր է, շուքերը ու զովությունները հալածական, բայց դարատափին վրա միայն արևն ու իր տաքությունը կիշխեն: Ռուբեն Զարդարյան
- զգացմունքներին, մտքերին տիրել, տիրապետել ◆ Ինձ մի այնպիսի անհամբերություն էր իշխում, որ ես պատրաստ էի վազելու ամբողջ ճանապարհը: (Տենցինգ) (փխբ․)
- տիրապետող հանդիսանալ, տիրապետել, առաջնակարգ տեղ, դիրք գրավել ◆ Նրա ուսումնասիրութըունների մեջ մտահայեցական ու ոչ պատմական մոտեցումն է իշխում: (փխբ․) ◆ Լեզվաբանության մեջ իշխում են ուսումնասիրության նոր մեթոդները։
- ձեռք բերել, նվաճել, ձեռքում ունենալ և գործածելու ձևը իմանալ ◆ Ով զերկաթն իշխե, Իշխանն է մարդուս։ (Ավետիք Իսահակյան)
- ազդեցություն ունենալ, ազդել
- գործածությամբ գերազանցել ◆ Թող ամբողջ աշխարհում թագավորեր երկաթը, և միայն այստեղ իշխեր կավը, քարը, փայտը։ (Ակսել Բակունց)
- հաղթել, զսպել ◆ Բայց եթե իմ ջանքը ապարդյուն անցնե և խելքը սրտիս վրա իշխել չկարողանա՞ (Մուրացան) ◆ Իշխենք սարսափին, հասնենք լույս ափին։ (Շուշանիկ Կուրղինյան)
- կլանել, հափշտակել, գրավել ◆ Տիրուհին տիրապետում էր ունկնդիրներին, իշխում նրանց մտքերի և զգացմունքների վրա (ՍՀ) (փխբ․) ◆ Նրա ամբողջ կյանքում այդ մտքերն իշխում են նրա վրա։ (Րաֆֆի)
- բնորոշ, հատուկ լինել, բնութագրական լինել, թագավրրել ◆ Այս հիմնարկում անպատասխանատվութըունն ու անպարտաճանաչությունն է իշխում (փխբ․)
- բարձր լինել, բարձրանալ ◆ Քանաքեռի բարձունքն իշխում է Երևանի վրա (փխբ․) ◆ Ամբառնում էր վեհապանծ Մասիսի սպիտակափառ կատարը՝ ծածկված հավիտենական ձյունով, որ կարծես իշխում էր Արարատյան լայնածավալ դաշտի վրա։ (Մուրացան)
- համարձակվել, կարողանալ ◆ Ոչ ոք իշխեց մոտենալ մարդկային աչքին: (Դանիել Վարուժան) (հնց․) ◆ Հենված իրենց պաշտպան ուժերի վրա՝ գործում են, ինչ կամենում են, և ոչ ոք նրանց չի իշխում խանգարել։ (Մուրացան) ◆ Չեմ իշխում հարցնելու, ինչու՞ եք եկել։ Դերենիկ Դեմիրճյան
- շատ լինել, գերակշռել
- խնամք տանել, հարկ եղած ձևով գործադրել ◆ Այս դրության հասնելուց ետ հարկավ, խելոք երիտասարդներին պակասումը յուրյանց աշխատանքով ձեռք բերած այդ բարիքներին իշխող մի քնքշիկ տիրուհի։ (Մուրացան)
- գրավել, հմայել ◆ Շահ - Մուրադյանը տիրապետում է իր ունկնդիրներին, իշխում է նրանց զգացմունքների վրա։ (Մամուլ)
- հսկել, պահպանել ◆ Բայց ի՞նչ էր իսկապես այդ «ոսկի աքաղաղը», որ իշխում էր ձեր ընտանիքի բախտավորության վրա։ (Րաֆֆի)
Հոմանիշներ
խմբագրել- տիրապետել, տիրակալել, գերիշխել, կառավարել, տիրակալել, թագավորել, պայազատել (հնց․)
- բռնանալ, գլխին իշխանություն բանեցնել, գլխին իրավունք բանեցնել, գլխին նստել
- համարձակվել (բրբ․)
Արտահայտություններ
խմբագրել- Մեկի հոգու՝ սրտի վրա իշխել - մեկի սերն ու համակրանքը գրավել ◆ Ով որ զոհվելու պատրաստ է, ապահով կրնա ըլլալ հոգվույս վրա իշխելու: Հակոբ Պարոնյան
- իրեն (իրան) իշխել - սառնասրտությունը՝ սառնարյունությունը պահպանել, կարողանալ իրեն զսպել ◆ Նազիմյանը դողում էր, զուր աշխատելով իրան իշխել: (Շիրվանզադե)
- իր վրա իշխել - նույնն է՝ իրեն իշխել ◆ Ես մտածեցի, թե նա ցնորված պետք է լինի, նրա բոլոր շարժմունքները, խոսքերը ցույց էին տալիս, թե այլևս չի իշխում իր վրա։ (Րաֆֆի)
| Բաղադրյալ բառեր | |
| Թարգմանություններ | |
| |
Աղբյուրներ
խմբագրել- Էդուարդ Բագրատի Աղայան, Արդի հայերենի բացատրական բառարան, Երևան, «Հայաստան», 1976։
- Հրաչյա Աճառյանի անվան Լեզվի Ինստիտուտ, Ժամանակակից հայոց լեզվի բացատրական բառարան, Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն», 1969։
- Աշոտ Մուրադի Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բառարան, Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն», 1967։
- Աշոտ Մուրադի Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բացատրական բառարան, Երևան, «Երևանի Պետական Համալսարան», 2009։
- Սերգեյ Աշոտի Գալստյան, Դպրոցական բառակազմական բառարան (Դպրոցական մատենաշար) (խմբ. Հովհաննես Զաքարյան), Երևան, ««Զանգակ-97» հրատարակչություն», 2011 — 230 էջ, ISBN 978-99941-1-933-2։