աստված
Հայերեն
- ՄՀԱ՝ [ɑstˈvɑt͡s]
Դասական ուղղագրութեամբ՝ աստուած
վանկեր՝ աստ•ված
Ստուգաբանություն
խմբագրելՀավանաբար բնիկ հնդեվրոպական, բայց միասնական վարկած չկա։ Ամենից հավանական են երկուսը.
- ծագում է հնդեվրոպական * ansu- «աստված, ոգի» (հմմտ. հին հնդկերեն ánila «կենսաշունչ», գերմաներեն * ansur «աստված, ոգի») և * diu- «աստված» հիմքերի բարդումով և -ած-ով, կամ այդ նույն * ansu- հիմքի և տուած «տվող» (հմմտ. գթած, ողորմած) ձևի բաղադրությամբ
- ծագում է աստ- արմատից, որ հաստ արմատի տարբերակն է, բայց սխալմամբ միացվում է ազդ արմատի հետ. հմմտ. աստի(ն), աստոյ «հաստատուն, ամուր» և աստոյ, աստու «զորեղ, ուժեղ»։ Ճիշտ չէ փռյուգերեն Σαβαζιος աստծու անվան հետ կապելու փորձը (Մառ), որ ընդունում է նաև Աճառյանը։ Եթե ճիշտ է Գ. Մելիքիշվիլին, որ գտնում է ուրարտերեն aštuzi զուգահեռ, ապա այն պետք է համարել փոխառություն հայերենից։
Գոյական
- կրոնական պատկերացումներով՝ աշխարհն ստեղծող ու կառավարող գերագույն էակ կամ՝ բազմաստվածության մեջ՝ այդպիսի էակներից յուրաքանչյուրը ◆ Էն աստծուն, որ ասում են իբր կերտող է, ստեղծող, մենք չենք ու չենք հավատում։ (Հակոբ Հակոբյան) ◆ Չափավորիր խոսքդ, տեր սեպուհ, և մի խառնվիր աստծու սահմանած կարգերին։ Ստեփան Զորյան
- հեթանոսական կրոններում՝ բնության որևէ բնագավառի տերը, իշխող ◆ Աստվածն առատության՝ մեծ Վանատուր յուր բարիքով հարստացրել է մեզ։ …Վահագն է վեհ աստված վիշապաքաղ։ (Նաիրի Զարյան)
- (փխբ․) որևէ բնագավառի ամենամեծ ստեղծող, կազմակերպող, գործիչ անձ ◆ Ահա Պետրոսը՝ ռուս պետականության աստվածը: (Հրաչյա Քոչար)
- (փխբ․) սիրո՝ երկրպագության՝ պաշտամունքի՝ մեծ հարգանքի առարկա, պաշտամունքի արժանի անձ
- ժամանակակից կրոններում դա, իբրև կանոն, գերագույն բանականությամբ, բացարձակ կատարելությամբ, ամենակարողությամբ օժտված գերագույն էություն է, որն արարել է աշխարհը և կառավարում է այն։
Մակբայ
- (գործիական հոլովը) աստծու օգնությամբ, եթե հաջողվի ◆ Երբ աստուծով կմեծանաս, այն ժամանակ շատ առիթներ կունենաս կռվելու։ (Րաֆֆի)
Հոմանիշներ
խմբագրել- տեր, Արարիչ, Ստեղծող, Ստեղծիչ, Հաստիչ, Հայր, Ամենակալ, Ամենակարող, Արքա երկնավոր, Արքա երկնից, Երկնային թագավոր, Երկնային դատավոր, Տիեզերքի թագավոր, Թագավոր թագավորաց, (հզվդ․) Գոյարար, Մարդարար, Ամենարար, Ամենաստեղծ, Ամենաստեղծիչ, Ամենագործ, Տնօրեն
Հականիշներ
խմբագրել- չաստված, նեռ, սատան
Արտահայտություններ
խմբագրել- աստծու առավոտ – ամեն առավոտ, ամեն օր
- աստծու բարին – աստծու բարին քեզ լինի (պատասխան բարև) ◆ Բարի օր, ախպերացու։ –Աստծու բարին: Հովհաննես Թումանյան
- աստծու գառ – հեզահամբույր՝ անմեղ՝ համեստ մարդ
- աստծու երեսից ընկած – շատ չար
- աստծու կրակ
- չարաբարո
- չարաճճի, անհանգիստ
- աստծու կրակը թափի գլխիդ (անեծք) - մեծ չարիքի՝ դժբախտության հանդիպես
- աստծու սիրուն (խաթեր) – ի սեր աստծո ◆ Գյուղացիք սարսափած վազեցի տիրոջ ետևից, թե՝ ե՛կ աստծու սիրուն, կացին ախպորը բան հասկացրու։ Հովհաննես Թումանյան
- աստված ազատի – դժբախտությունից՝ չարիքից ազատվենք
- աստված բանն հաջողի – գործը հաջող լինի (բարեմաղթություն)
- աստված գիտե – հայտնի չէ, թե ո՞վ է, ի՞նչ է, ո՞ւր է ◆ Շատն էլ քիչն էլ աստված գիտի: Հովհաննես Թումանյան
- աստված կանչել – աստծու անունը տալով նրանից օգնություն խնդրել ◆ Եվ թող միշտ մնան նրանք անջնջում, որ բռնությունից աստված են կանչում: Հովհաննես Թումանյան
- աստված հեռու պահի՝ տանի – աստված ազատի, այդ բանից հեռու լիենք ◆ Ամա՜ն հողեմ գլուխը Շահի, Աստված Շահից հեռու պահի։ Հովհաննես Թումանյան
- ասված ետ (ետը) ու հեռու տանի, աստված հեռու տանի՝ անի – աստված մեզնից հեռացնի (փորձանքը, չարը)։ ◆ Գալիս է, ո՞նց է գալիս, աստված ետ ու հեռու տանի, սարսափից ճչում է, օգնություն է կանչում։ Հովհաննես Թումանյան ◆ Բայց տեր ատված հեռու տանի՝ հաշիվը այնպես խառնեց իրար։ Հովհաննես Թումանյան
- աստծու մատը կա կամ աստծու մատը մեջն է – աստծու կամքով է եղել, աստված է արել, հաջողված է
- աստված մի՛ արասցե, աստված ոչ անի, աստված չանի – երանի թե այդպես չլինի ◆ Աստված մի՛ արասցե, որ դեպք պատահի։ (Ակսել Բակունց) ◆ Ախ, քույրիկ ջան, աստված ոչ անի, որ դու երբևիցե թշվառ լինես։ (Նար-Դոս) ◆ Օ, աստված չանի, որ երբևիցե չոր ուղեղն իշխե իմ մեջ։ (Նար-Դոս)
- աստված չունենալ – անխիղճ լինել
- աստված պահի – ապրի, երկար ապրի ◆ Աստված պահի քո որդին, ոնց էր համը իմ ձագի։ Հովհաննես Թումանյան
- աստծու պահած – փորձանքից ազատված, աստծու հովանավորած ◆ Աստծու պահած գառը գայլը չի ուտի։ Առած
- աստծու սիրուն – ի սեր աստծու ◆ Աստծու սիրուն ալ թշերեդ պագ մը տաս։ (Ավետիք Իսահակյան)
- աստված սիրես, աստված կսիրես – ի սեր աստծու ◆ Վայ, չկտրես, ասված սիրես: Հովհաննես Թումանյան ◆ Էհ, մի՛ խոսեցնի, աստված կսիրես: Հովհաննես Թումանյան
- աստված վկա (իր ասածը հաստատելու համար արվող երդում)- աստված վկա է, որ այդպես է ◆ Օ՛ֆ, տիրուհի, աստված վկա, էլ չենք կարող մենք խմել։ Հովհաննես Թումանյան
- աստված տա
- աստված քեզ հետ – աստված քեզ զորավիգ ◆ Աստված քեզ հետ, երբեք մի վիշտ թող քեզ ծանոթ չլինի։ Հովհաննես Հովհաննիսյան
- աստծու տուն – տաճար, եկեղեցի ◆ Էլ ի՞նչ իրավունք..․ դու պաշտոնյա ես, մի սպասավոր աստու տանը: Հովհաննես Թումանյան
- աստծու փեշը բռնել – աստծուն ապավինել, հույսը աստծու վրա դնել
| Ի արտաքին հոլովում | ||
| Եզակի թիվ | Հոգնակի թիվ | |
| Ուղղ. | աստված(ը) | աստվածներ(ը) |
| Սեռ. | աստվածի | աստվածների |
| Տր. | աստվածին | աստվածներին |
| Հայց. | աստվածի(ն) | աստվածների(ն) |
| Բաց. | աստվածից | աստվածներից |
| Գործ. | աստվածով | աստվածներով |
| Ներգ. | (աստվածում) | (աստվածներում) |
| Թարգմանություններ | |
| |
Աղբյուրներ
խմբագրել- Էդուարդ Բագրատի Աղայան, Արդի հայերենի բացատրական բառարան, Երևան, «Հայաստան», 1976։
- Հրաչյա Աճառյանի անվան Լեզվի Ինստիտուտ, Ժամանակակից հայոց լեզվի բացատրական բառարան, Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն», 1969։
- Աշոտ Մուրադի Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բառարան, Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն», 1967։
- Աշոտ Մուրադի Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բացատրական բառարան, Երևան, «Երևանի Պետական Համալսարան», 2009։
- Սերգեյ Աշոտի Գալստյան, Դպրոցական բառակազմական բառարան (Դպրոցական մատենաշար) (խմբ. Հովհաննես Զաքարյան), Երևան, ««Զանգակ-97» հրատարակչություն», 2011 — 230 էջ, ISBN 978-99941-1-933-2։
- Մ․Մ․ Ռոզենտալի, Փիլիսոփայական բառարան (Հայաստան), Երևան, 1975 — 468 էջ։