Հայերեն

Դասական ուղղագրութեամբ՝ երես


վանկեր՝ ե•րես 

Ստուգաբանություն խմբագրել

Բնիկ հնդեվրոպական՝ *prepsā-` *prep- «աչքի ընկնել, երևալ, երես, կերպարանք» արմատից. հմմտ. հունարեն πρέπω՝ «աչքի ընկնել», հին իռլանդերեն richt «ձև, կերպարանք», այլև հայերեն երևալ։

Գոյական

  1. մարդու գլխի առջևի կողմը ◆ Սարսափից դեղնել էր երեսի կաշին։ Եղիշե Չարենց ◆ Վարդանն ընկնում է և ողջ երեսը հողին զարկում վիրավորում։ Դերենիկ Դեմիրճյան
  2. կերպարանք, տեսք, դեմք
  3. դեմքի երկու կողմերից յուրաքանչյուրը, այտ ◆ Դահիճը մոտեցավ Գեդեոնին և հանկարծ իր արհեստին վարժ ձեռքով սաստիկ-թափով շառաչող մի ապտակ հասցրեց նրա երեսին։ Դերենիկ Դեմիրճյան ◆ Բայց ապտակ կերած օրվանից դեսը խմորոտ է քիթն ու երեսը։ Հովհաննես Թումանյան
  4. ձեռքի, թաթի և այլն վերի, ափին հակառակ կոմը
  5. մակերես, մակերևույթ ◆ Կրծքանշանի երեսի կողմը պատված է
  6. զգեստի, վերմակի, ծածկոցի և այլն արտաքին կողմը ◆ Երիտասարդը վեր թռավ և սարափով տեսավ… որ յուր անկողնի երեսը թրջված էր բոլորովին։ (Մուրացան)
  7. կտորի, գործվածքի և այլն նուրբ և ընտիր կողմը, որ կարելիս արտաքին կողմ է դարձվում
  8. ոտնամանի վերին, թաթի վերևի մասը
  9. բնագավառ, ճյուղ (արևմտհ․)
  10. կողմ, ափ, եզր
  11. մեկ անգամ հնձված, հավաքված բերք ◆ Մորեղբայրս գնել էր… բոլոր կալվածների երեսը երեք տարով։ Գուրգեն Մահարի (ժղ․)
  12. թղթի երկու կողմերից յուրաքանչյուրը, էջ ◆ Միքայելյանի հոդվածը երեք երես է… ասաց սառնությամբ Սահակյանը։ Վրթանես Փափազյան
  13. մեկ էջի տպագրված կամ ձեռագիր շարադրանք
  14. (հրտ․) տեքստավոր շարվածքի և իլյուստրացիաների օտիսկ հրատարակության մեկ էջի համար
  15. ջրալի ճաշի վերին, յուղալի շերտը
  16. կաթի մակերեսին շերտ կազմած ճարպային նյութ, սեր, սերուցք
  17. որոշ իրերի վրա մաքուր պահելու համար քաշվող կամ հագցվող շոր, տոպրակ և այլն, երեսքաշ, շապիկ ◆ բարձի, վերմակի երես
  18. երաժշտական գործիքների գուշին կամ շրջանակին քաշվող բարակ կաշի կամ թաղանթ ◆ դափի, բառի երես
  19. արտաքին երևույթ ◆ Երեսով բարի է, իսկ հոգով՝ օձ։ (փխբ․)
  20. համարձակություն, հանդգնություն, երեսպնդություն ◆ Ի՞նչ երեսով ես գալիս ինձ մոտ։ (փխբ․)
  21. նույնն է՝ երեսացու
  22. թերթ ◆ Եթե կուզեք տետրակին միջեն այդ երեսը պատռեմ վերցնեմ։ «Երևանյան օրեր»
  23. մակերևույթ, մակերես

Ածական

  1. ծանծաղ, ոչ խոր

Մակբայ

  1. հիմքից մի փոքր բարձր, ոչ տակից, ոչ արմատահան ◆ երես հնձել, խուզել
  2. անգամ ◆ Մի երես լվացիր, բավական է։ (ժղ․)
  3. գործածվում է կապական բառի նշանակությամբ, իր հատկացուցչին տալովտրականի իմաստ ◆ Կյանքումդ մարդու, քաղաքի, գրքի երես չե՞ս տեսել։ ◆ Ու մի ամիս էլ կարող ես գրքի երեսը բաց չանել, չէ՞, - ասաց Հրայրը։ (Բոգդան Վերդյան) ◆ Վաղուց մարդու երես չեմ տեսնել։
  4. բացառական հոլովը գործածվում է որպես մակբայ և կապ, որ տե՛ս իր տեղում (երեսից)

Հոմանիշներ խմբագրել

  1. դեմք, դիմակ, կերպարանք, աչքունք, երես(ա)հարք (ժղ․), երես(ա)հատ, քիթ ու մռութ, քիթ ու պռունկ (մարդու գլխի առջևի կողմը) (գվռ.)
  2. տե՛ս այտ
  3. տե՛ս մակերես, մակերևույթ
  4. տե՛ս երեսացու
  5. տե՛ս երեսակողմ
  6. տե՛ս էջ
  7. տե՛ս սերուցք
  8. տե՛ս երեսքաշ
  9. տե՛ս հանդգնություն, համարձակություն
  10. տե՛ս ամոթ
  11. տե՛ս ծանծաղ
  12. տե՛ս անգամ
  13. տե՛ս երեսահարք
  14. տե՛ս բնագավառ, ճյուղ
  15. տե՛ս հնչերես

Արտահայտություններ խմբագրել

  1. երես առնել - չափը կորցնել, շփանալ
  2. երես բռնել - մակերեսին ճարպային, սառցային շերտ և այլն շերտ կազմել
  3. երես գցել
    1. թախանձագին խնդրել
    2. երեսը պնդացնել
  4. երես դարձնել
    1. հրաժարվել, մոռացության մատնել
    2. բարեկամությունը, մտերմությունը խզել, հեռանալ
  5. երես դնել
    1. պնդերես լինել, պնդերեսություն անել (մի բան խնդրելիս)
    2. վստահել, հուսալ
  6. երես թեքել - նույնն է՝ երես դարձնել
  7. երես թռչել - տե՛ս երես առնել
  8. երես ծռել - նույնն է՝ վիզ ծռել
  9. երես տալ
    1. շատ համարձակություն տալ, չափազանց վստահություն ներշնչել
    2. շփացնել, սանձարձակ դարձնել
  10. երես երեսի բերել - դեմ առ դեմ հանել, բերել
  11. երեսը կախ - տխուր, դառնացած դեմքով
  12. երեսը բռնել - համարձակություն ունենալ
  13. երեսը դեմ անել, դեմ տալ - համառությամբ, պնդերեսությամբ ուզել, պահանջել, խնդրել
  14. երեսը թթվացնել
    1. դեմքին դժգոհության արտահայտություն տալ
    2. խոժոռ, մռայլ տեսք ընդունել
  15. երեսը թուք բերել կամ թուք ու մուր բերել - անպատվություն բերել, պատճառել
  16. երեսը ծեփել, ծեփով ներկել - երեսին շպար քսել
  17. երեսը կախ - տխուր, դառնացած դեմքով
  18. երեսը կախել
    1. տխուր տեսք ստանալ, դեմքին տխուր արտահայտություն տալ
    2. տե՛ս երեսը թթվացնել
  19. երեսը կակուղ - նույնն է՝ երեսը փափուկ
  20. երեսը կտրել - նույնն է՝ երեսը բռնել
  21. երեսը շան կաշի - անամոթ, պնդերես
  22. երեսը չնայել - արհամարհել, ուշադրություն չդարձնել
  23. երեսը պահել - հույսը մեկի, մի բանի վրա դնել
  24. երեսը պատռած - անամոթ, լիրբ
  25. երեսը պինդ - պնդերես
  26. երեսը պնդացնել - պնդերես դառնալ, համառությամբ ուզել, պահանջել, խնդրել
  27. երեսը փափուկ
    1. քաշվող բնավորություն ունեցող, ամոթխած, անհամարձակ
    2. թուլակամ, հեշտությամբ զիջող
  28. երեսը ընկնել - տե՛ս երեսից ընկնել
  29. երեսի կաշին հաստ - ինքնասիրությունից զուրկ, պնդերես
  30. երեսի մեռոնը գնացել է - ամոթը կորցրել է
  31. երեսի վրա գալ - բերանքսիվայր ընկնել
  32. երեսի վրա թողնել, ձգել - անխնամ թողնել, անհոգության, անուշադրության մատնել
  33. երեսին ասել - դեմ առ դեմ, ճակատ առ ճակատ ասել, չքաշվել, համարձակորեն մեկին ուղղակի ասել նրան վերաբերող քննադատական, նախատական խոսքեր
  34. երեսին գալ - երեսին խփել, հարվածել
  35. երեսին մեռոն չկա
    1. անամոթ, լիրբ մարդ է
    2. անօրեն, խիղճը կորցրած մարդ է
  36. երեսին տալ
  37. երեսին ասել
  38. երեսով տալ
  39. երեսից ժանգ թափվել, կաթել - խոժոռադեմ լինել
  40. երեսից ընկնել
    1. անուշադրության մատնվել, աչքաթող արվել
    2. արհամարհվել, աչքից ընկնել
  41. երեսից լույս ծորել, կաթել
    1. շատ սպիտակ լինել, դեմքի գույնը, մաշկը բաց լինել
    2. շատ գեղեցիկ լինել
  42. երեսից ձգել
    1. անուշադրության մատնել, աչքաթող անել
    2. արհամարհել, աչքից գցել
  43. երեսով(ը) տալ
    1. երեսին խփել, հարվածել
    2. հանդիմանելու նպատակով շարունակ հիշեցնել, շարունակ առաջ բերել (մեկին արած լավությունը, մեկի զանցանքը և այլն)
  44. երեսին ինկած - տե՛ս լքյալ
  45. երեսը բոշի երես դարձնել, երեսը բոշի երես շինել - տե՛ս խնդրել
  46. երեսը բրդի ջրով լվացած
    1. լկտի
    2. լիրբ
  47. երեսը գոմշի կաշի անել, երեսը գոմշի կաշի դարձնել, երեսը գոմշի կաշի շինել - տե՛ս խնդրել
  48. երեսը թան դառնալ, երեսը թանջուր դառնալ - տե՛ս գունատվել, վախենալ
  49. երեսը թափվել - տե՛ս մեռնել
  50. երեսը հատիկի ջրով ջրով լվացած - տե՛ս անամոթ
  51. երեսը սրտի համար դիմակ դարձնել - տե՛ս կեղծել
  52. երեսի աբուռ - տե՛ս ամոթ, պատկառանք
  53. երեսն ուտել - տե՛ս գժտվել
  54. երեսի աբուռը գնալ, երեսի աբուռը վեր գալ, երեսի ամոթը գնալ - տե՛ս անամոթանալ, լրբանալ
  55. երեսի գույնը գնալ, երեսի գույնը թռչել
    1. գունատվել
    2. վախենալ
  56. երեսի զոռով - տե՛ս աներեսաբար, աներեսորեն
  57. երեսին թքեմ՝ կասի անձրև է գալիս, երեսին թքում եմ՝ ասում է անձրև է գալիս
    1. լկտի
    2. անինքնասեր
  58. երեսին խաչ հանել, երեսին խաչ քաշել - տե՛ս խաչակնքել
  59. երեսին ձվածեղ չի ուտվի - տե՛ս տգեղ
  60. երեսին ճաշ կուտվի - տե՛ս գեղեցիկ
  61. երեսին մի բուռ հող գցել - տե՛ս թաղել
  62. երեսին մտիկ անել (մեկի), երեսին մտի տալ, երեսին նայել
    1. ակնկալել
    2. ապավինել
  63. երեսին որ ատրճանակ բռնեմ՝ երեսը չի թեքվի, երեսին որ թուր բռնեմ՝ երեսը չի թեքի, երեսին որ հրացան բռնեմ՝ երեսը չի թեքի - տե՛ս անվախ
  64. երեսին փարդա շինել - տե՛ս միջնորդել
  65. երեսից թույն է թափվում, երեսից թույն է կաթում - տե՛ս չար, նախանձ
  66. երեսից կախ ընկնել, երեսից կախ լինել, երեսից կախվել, երեսից կպչել - զզվեցնել, խնդրել, նախանձել
  67. երեսից որ ճանճ ընկնի՝ հազար կտոր կդառնա - տե՛ս դաժան, խստաշունչ
  68. երեսից քահանա, տակից սատանա - տե՛ս խորամանկ
  69. երեսից քացախ է թափվում - տե՛ս խոժոռ
  70. երեսից քացախ թափվել - խոժոռվել
  71. աշխարհի, երկրի երեսին

Աղբյուրներ խմբագրել

  • Գ. Պարիս, Պոլիգրաֆիական և հրատարակչական տերմինների ռուս-հայերեն համառոտ բառարան, Երևան, «Հայպետհրատ», 1953 — 136 էջ։
  • Կ․Ե․ Մելիք-Վրթանեսյան, Մ․ Ա․ Տոնյան, Երաժշտական բացատրական բառարան, Երևան, «Խորհրդային գրող», 1989 — 270 էջ։