լեզու

Հայերեն

• ՄՀԱ՝ [lɛˈzu]

Դասական ուղղագրութեամբ՝ լեզու

վանկեր՝ լե•զու 

Ստուգաբանություն

Բնիկ հնդեվրոպական՝ *dng՛huā- «լեզու» և *leig՛h- «լիզել» նախաձևերի խառնուրդով. առաջինի համար հմմտ. հին հնդկերեն ĵihvā, ավեստերեն hizvā, հին լատիներեն dingua, լատիներեն lingua, հին իռլանդերեն teng, գոթերեն tuggo:

Գոյական

1. (կզմխս․) ողնաշարավոր կենդանիների ու մարդու բերանի խոռոչում գտնվող գործարան, որ օգնում է սնունդը ծամելուն, կուլ տալուն և այլն ◆ Եվ եթե հանկարծ կարճատև մի քիչ ինձ դավաճաներ… լեզուս արմատից պետք է պոկեի։ Հովհաննես Թումանյան , ◆ Եվ քո լեզվի վրա՝ ճաշակելիքի դու կբերես, ով գիտի, ինչպիսի քաղցրություններ։ Եղիշե Չարենց
2. նույնը, որպես մարդու խոսելու կարևորագույն գործարաններից մեկը ◆ Մարդկային լեզու, դու որ երկնային բույրով ու թույրով, շղարշով պայծառ, ծածկում ես մարդու դժոխքը հոգու։ (Ավետիք Իսահակյան) , ◆ Մայրենի լեզու, մայրենի բարբառ, ախորժ ընտանի իմ հոգու համար։ (Ստեփանոս Նազարյանց)
3. (խհրր․) մի քանի կենդանիների այդ գործարանը որպես ուտելիք ◆ Սիրեցի քո խիստ ցուրտ հյուսիսային մտազուսպ լեզուն։ (Վահան Տերյան)
4. խոսելու կարողություն, ունակություն, ◆ Դու լեզու չունես, որ ուրիշին ես ուղարկել ինձ մոտ ◆ Գրվածքներդ տպագրել տալուց առաջ ուղարկիր լեզուն ուղղեմ։ Վրթանես Փափազյան
5. հնչյունների, բառերի ու քերականական համակարգի ամբողջությունը որպես մարդկանց հասարակական հաղորդակցման միջոց ◆ Սրտիս երազն էր թովիչ լեզուդ։ (Վահան Տերյան)
6. ընդհանուր լեզվի այս կամ այն կարգի յուրահատկություններով բնութագրվող տարբերակ, տարատեսակ, ոճ, ◆ գրական լեզու, մասնագիտական լեզու, գողերի լեզու խոսակցական լեզու, ◆ Լեզվից զրկվել։
7. (անհնձն․) բարբառ ◆ զոկերի լեզու, աշտարակի լեզու ◆ Մի գավառացի մյուս գավառացու լեզուն չէր հասկանում։ (Րաֆֆի)
8. մի հեղինակի կամ որոշ կարգի ստեղծագործությունների բառապաշարի, քերականական, հնչյունաբանական ու ոճաբանական առանձնահատկությունների ամբողջությունը, ◆ բակունցի ստեղծագործությունների լեզուն ◆ սովետահայ քնարերգության լեզուն։, ◆ Քո լեզուն եթե չլիներ, գլուխդ ագռավները կտանեին։ (Րաֆֆի)
9. միտքը բառերով արտահայտելու եղանակ, բնույթ, ◆ սուր լեզու բանեցնել ◆ ճարտար լեզու։, ◆ Լեզուն շատ անգամ անոնց դեմքին վրա է։ Հակոբ Պարոնյան
10. առանց բառերի միտք արտահայտելու, հաղորդելու որևէ միջոց, համակարգ, հաղորդման ոչ հնչյունաին միջոց, ◆ լապտերների լեզու։, ◆ բանաձևերի լեզու ◆ երաժշտության լեզու։, ◆ Գիտական լեզու։ , ◆ Խոսակցական լեզու։
11. ժողովուրդ Բոլոր լեզուները կօրհնեն նրա հիշատակը Ստեփան Մալխասյանց (հնց․) ◆ Դուր է գալիս, դա զինվորական լեզու չէ։ (Հրաչյա Քոչար)
12. գերի, որից կարելի է ստանալ անհրաժեշտ տեղեկությունները (ռազմ․) ◆ Այդ խոսում էր ամրոցը յուր ահարկու երկաթյա լեզվով։ (Րաֆֆի)
13. մարդ, որպես որևէ լուրի, խոսակցության և այլն հեղինակ, ◆ անդուռ լեզուները հաչում են վրաս (փխբ․) ◆ Լավ է անում, որ ինքն է իրեն հանձնարարում, թե ոչ ուրիշ լեզու չէ գտնվի, որ նրան հանձնարարեր։ Շեքսպիր , ◆ Չար լեզուները ուզածներուն պես մեկնություն կուտան։ Հակոբ Պարոնյան
14. տե՛ս լեզվակ ◆ Նազիկ հավքերն անուշ կերգեն, ո՞վ կիմանա էդ լեզուն։ (Ավետիք Իսահակյան)
15. լեզվի նմանություն ունեցող, երկարավուն ձգված բան, ◆ բոցեղեն լեզու, ◆ ցամաքի լեզու (երկարավուն թերակղզի) ◆ Լարերս ունեն հազար լեզու։ Ռուբեն Զարդարյան
16. զանգի մեջ կախված մետաղյա ձող, որով հարվածելով պատերին, հնչեցնում են զանգը Մ◆ երոնք չգիտեն, որ մեզ մոտ լեզու կա։ (Բաղիշ Հովսեփյան) , ◆ Երկու անգամ կարողացել էր լեզու բռնել։ Սերո Խանզադյան
17. բնություն, էություն, որևէ բանի բնորոշ առանձնահատկությունների ամբողջությունը, ◆ Նա լավ էր հասկանում քարերի լեզուն։ (փխբ․), ◆ Զանգակներ, բարի, բարի զանգակներ, ինչ բան կասեցուց ձեր գուժկան լեզուն։ Ռուբեն Զարդարյան
18. խոսելու եղանակ, կերպ, բնույթ, ◆ Ֆրանսիական թերթերը թշնամական, լեզու կգործածեին նախարարապետին դեմ (Ա. Պերնտ) (փխբ․), ◆ Եվ երբ կրակի լեզուները հասնում էին ցախին, օջախը նորից բոցավառվում էր։ (Ակսել Բակունց)
19. որևէ առարկայի, երևույթի էությունը կամ ինքը առարկան, երևույթը ◆ Պետք է հասկանալ թրծող վառարանի բոցերի լեզուն, երբ քեզ այդ աշխատանքին են դրել։ (Մամուլ)
20. գործողություն, շարում արտահայտություն, որով մի բանի ներքին նշանակությունը հասկացվում է ◆ Սպանությունը թեթև անլեզու, հրաշախոս լեզվով արտահայտվում է։ Շեքսպիր
21. մտքեր, գաղափարներ, զգացմունքներ արտահայտելու միջոց ◆ Նկարիչը գույների լեզվով է խոսում։ (փխբ․)
22. մարդկային հաղորդակցման կարևորագույն միջոցը, մտածողության նյութական ձևը, որը ընդհանուր է տվյալ լեզվակիր հասարակության բոլոր անդամների և միասնական այդ լեզվով խոսող ողջ հասարակության համար
23. տե՛ս ժարգոն
24. տե՛ս ոճ
25. արտասանական ապարատի օրգաններից մեկը (տե՛ս)

Մարդու լեզու

Հոմանիշներ

1. խոսարան, բերան, պատասխանարան (խոսակցական օրգան) (հնց․) (հզվդ․)
2. խոսք
3. բառամթերք, բառապաշար, բառագանձ
4. ոճ (մի հեղինակի)
5. բարբառ, խոսվածք
6. ուռ (զանգակի)
7. մեր (կշեռքի)
8. սողնակ (փականքի)
9. գերի (պատերազմական դաշտից տեղեկություններ ստանալու համար) (ռազմ․)
10. տե՛ս ազգ

Արտահայտություններ

1. լեզու ածել - աղաչել, պաղատել ◆ Խեղճը էսպես լեզու ածավ, շատ հույս տվավ, շատ խոստացավ։ Հովհաննես Թումանյան
2. լեզու առնել – խոսելու կարողություն ձեռք բերել ◆ Անբախտ Սարոյի ոչխարը կանգնած լեզու էր առել ու խաղ էր կանչում։ Հովհաննես Թումանյան , ◆ Հարկազոր է միայն երկար նայել, որ գրերը լեզու առնեն ու խոսեն ։ (Ակսել Բակունց) , ◆ Թե ինչպես վերք ստացավ լեզու չառած երեխան։ԼեոԱղքատ ու գյադա լեզու են առել ։ Հովհաննես Թումանյան , ◆ Հը, լեզու առա՞ր, մինչև հիմա լեզուդ փորդ էր մտել։ , ◆ Բայց գործերն այնպես տարավ, որ աշխարհը լեզու առավ։ Հովհաննես Թումանյան
   1. տե′ս լեզվավորվել
   2. լեզու ելնել
3. լեզու գտնել մեկի հետ - համաձայնության գալ
4. լեզու դնել մեկի բերանը - մեկին ներշնչել, խրախուսել այսպես կամ այնպես խոսելու
5. լեզու ելնել (ելլել) - խոսել սկսել, խոսել սովորել (երեխաների մասին)
6. լեզու թաթախել, լեզու թացնել - առանց կամենալու կամ զուր տեղը, մեկի հետ խոսել
7. լեզու թակել - շաղակրատել
8. լեզու թափել
   1. ճարտար խոսել, ճարտար լեզվով աշխատել մեկին համոզել
   2. համառորեն խնդրել, աղերսել
9. լեզու խառնել - քսությամբ երկու կողմերի մեջ կռիվ ձգել
10. լեզու կտրել - լեզուն դառնալ, ճարտարաբանել, երկար ու գեղեցիկ խոսել
11. լեզու հանել
    1. խոսել տալ, խոսել սովորեցնել
    2. լեզուն բերանիցը դուրս հանել, աղաչելու նպատակով
    3. աղաչել, աղերսել (փխբ․)
    4. լեզուն դուրս կախել բերանից, մեկին ծաղրելու համար
12. լեզու ունենալ - կարող լինել պատասխանելու
13. լեզուն ատամների տակ պահել
    1. լոռ մնալ, ասելիքը չասել
    2. գաղտնապահ լինել, գաղտնիքը պահելը
14. լեզուն արձակել, բաց անել - սկսել խոսել (լռությունից հետո)
15. լեզուն բերանում թաղիք դառնալ - պապանձվել, չկարողանալ պատասխանել
16. լեզուն բերանին կլորել - լեզուն կապվել, չկարողանալ խոսել
17. լեզուն բերանումը շաղվել - խառնաշփոթ, անորոշ խոսել, լեզուն չդառնալ մաքուր արտասանելու համար
18. լեզուն բերանի մեջ դառնալ - խոսելու, պատասխանելու ընդունակ լինել
19. լեզուն բլբուլ դառնալ - լեզուն բացվել, լեզվանի, ճարտարախոս դառնալ
20. լեզուն բունը դնել, լեզուն պարկը դնել - լռել, ձայնը քաշել, կտրել
21. լեզուն բռնել
    1. ինքն իրեն զսպել, չխոսել
    2. համարձակություն ստանալ ասելու, խնդրելու
22. լեզուն բռնվել - նույնն է, լեզուն կապվել
23. լեզուն դառնալ
    1. արտասանել կարողանալ (դժվարահնչյուն բառ)
    2. նույնն է, լեզուն բերանի մեջ դառնալ
24. լեզուն երկար - ըմբոստ, համարձակ խոսող
25. լեզուն երկարացնել - ըմբոստանալ, խոսելու չափ ու սահմանից դուրս գալ
26. լեզուն իրեն անել, լեզուն իրեն քաշել
    1. լռել, ձայնը կտրել
    2. զուսպ խոսել, արտահայտությունների մեջ չափավոր լինել
27. լեզուն խածնել - լեզուն կծել
28. լեզուն խառնվել - լեզուն շաղվել, չկարողանալ բառերն ուղիղ արտասանել
29. լեզուն ծակը կոխել - լեզուն փորը քաշել, լռել, ձայնը կտրել
30. լեզուն ծամել, ծամծամել, ծամծմորել - պարզորոշ չասել, չհամարձակվել պարզ ասել, պատեպատ ընկնել
31. լեզուն ծայրատել
    1. լեզվի ծայրը կտրել
    2. սսկվել
32. լեզուն ծռել - խոսքը փոխել
33. լեզուն կապել - պապանձեցնել (կտրուկ պատասխան տալով)
34. լեզուն կապ ընկնել, լեզուն կապվել - խոսել չկարողանալ, պապանձվել, լեզուն բռնվել
35. լեզուն կարճ - խոսելու իրավունքից զրկված, անհամարձակ խոսող
36. լեզուն կարճ բռնել - լռել, գաղտնիքը պահել, չտարածել
37. լեզուն կծել
    1. խոսելու միջոցին հանկարծ լռել
    2. մի մութ բան հասկանալ, կռահել, գլխի ընկնել
    3. մի մոռացված բան հիշել
38. լեզուն կպչել - լեզուն բռնվել, պապանձվել
39. լեզուն կտրվել - խոսել չկարողանալ, պապանձվել
40. լեզուն շանը տալ - քար լռություն պահպանել
41. լեզուն իրեն պահել - խոսելիս զգույշ լինել, չխոսել
42. լեզուն չլիներ, ագռավները աչքերը կհանեին - ձեռքից բան չի գալիս, միայն լեզուն է փրկում
43. լեզուն պատ գալ
    1. թլվատ խոսել
    2. նույնն է, լեզուն պտտել
44. լեզուն պռնկովը անցնել (կամ տալ) - խոսել, հանդգնել
45. լեզուն պտտել, պտտվել
    1. նույնն է, լեզուն դառնալ
    2. մի բան ասել կարողանալ, հանդգնել, համարձակվել
46. լեզուն վրան երկըննալ - առիթ ունենալ խոսելու, լեզուն երկար լինել (արևմտհ․)
47. լեզուն ցամաքել, չորանալ - թուքը ցամաքել, սաստիկ վախենալ
48. լեզուն փորը գցել, քաշել, ընկնել - երկյուղից լռել, ձայնը կտրել
49. լեզուն քոր գալ - ցանկություն զգալ խոսելու մի բան ասելու
50. լեզվի ծայրին լինել - մի մոռացված բառ կամ անուն հիշել աշխատելիս հանկարծ հիշողության մեջ գալ ու դարձյալ անհետանալ (միայան առաջին դեմքով) ◆ Անունը լեզվիս ծերին է, և հիմի կասեմ, որտեղ որ է։ Հովհաննես Թումանյան
51. լեզվի կառուցվածքաին մակարդակներ - լեզվի միմյանց ստորադասվող միավորների համակարգերը, որպես միմյանց հաջորդող կառուցվածքներ (լեզվբ․)
52. լեզվի կապերը բացվել, արձակվել - խոսելու ազատություն, կարողություն ստանալ
53. լեզվի կապերը քանդել - սանձարձակ, համարձակ խոսել
54. լեզվի տակ լինել - մի գաղտնի բան ունենալ բայց չասել
55. լեզվի տակ ընկնել - բամբասանքի, ասեկոսեի առարկա դառնալ
56. լեզվի տակ ոսկոր (կամ փուշ) չկա - որևէ արգելք չկա լեզվով ուզածն ասելու, թե ճշմարիտ, թե սուտ
57. լեզվի տակ մնալ, չմնալ - պատասխան չկարողանալ տալ, կարողանալ տալ
58. լեզվի տակի քարերը հանել - տե′ս լեզվի կապերը քանդել
59. լեզվի տակից դուրս գալ - բամբասանքից ազատվել, ազատ մնալ
60. լեզվին գալ - բերանը փակել, խոսել թույլ չտալ, խոսքը կտրել
61. լեզվին անել - տե′ս լեզվին տալ
62. լեզվին դեմ ընկնել - լեզուն չդառնալ, դժվարանալ արտասանել
63. լեզվին զոռ տալ - աշխատել ճարտարախոսությամբ համոզել ◆ Զոռ տվի լեզվիս։ (Րաֆֆի) , ◆ Հերիք է լեզվներիդ զոռ տաք։
    1. ◆ Հերիք է լեզվին տաք։ Դերենիկ Դեմիրճյան
64. լեզվին լեզու օգտեցնել - բերված փաստերը հերքելու փաստեր բերել, կարողանալ հակաճառել, կարողանալ վիճել
65. լեզվին տալ - շատածխոսել, շաղակրատել, դուրս տալ, անտեղի խոսել ◆ Լեզվին է տալիս թե չէ, հանկարծ պատուհանի տակիցը մի զվարթ ղժվժոց է լսվում։ Հովհաննես Թումանյան
66. լեզվին փակ դնել - չխոսել ◆ Նա իր լեզվին փականք էր դրել։ , ◆ Խոհեմությունը փականք դրեց նրա լեզվին։ (Րաֆֆի)
67. լեզվովը ճնճղուկ բռնել - շատ ստախոս, սնապարծ լինել
68. լեզուների ծագունաբանական դասակարգում - աշխարհի լեզուների դասակարգումը, խմբավորումը նրանց միջև եղած ցեղական կապերի հիման վրա (լեզվբ․)
69. լեզուների ձևաբանական դասակարգում - աշխարի լեզուների դասակարգումը, խմբավորումը ըստ նրանց ձևաբանական կառուցվածքի ընդանրության (լեզվբ․)
70. լեզուների տիպաբանական դասակարգումը - աշխարհի լեզուների դասակարգումը, խմբավորումը նրանց միջև եղած համույթների հիման վրա (լեզվբ․)
71. լեզվի տակ մի բան ունենալ լեզվի տակ մի բան լինել, ունենալ - ասելիք ունենալ
72. լեզվին դիմանալ - կարողանալ պատասխան տալ (գործածվում է հատկապես ժխտական և հարցական նախադասությունների մեջ ◆ Ես նրա լեզվին չեմ դիմանա։ , ◆ Ես նրա լեզվին կդիմանա՞մ որ։
73. լեզվից թույն կաթել, լեզվի ծայրին թույն լինել - խայթել խոսքեր ասել կամ գրել ◆ Թույն է կաթում լեզվիցդ, ես քեզ այդպես չգիտեի։

Թարգմանություններ
անգլերեն՝ language, tongue, idiom գերմաներեն՝ Sprache դանիերեն՝ sprog իսպաներեն՝ idioma, lengua իտալերեն՝ idioma, lingua պորտուգալերեն՝ idioma, língua ռուսերեն՝ язык (ru) ‎(jazyk) շվեդերեն՝ språk ֆրանսերեն՝ langue

Աղբյուրներ

• Էդուարդ Բագրատի Աղայան, Արդի հայերենի բացատրական բառարան, Երևան, «Հայաստան», 1976։
• Հրաչյա Աճառյանի անվան Լեզվի Ինստիտուտ, Ժամանակակից հայոց լեզվի բացատրական բառարան, Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն», 1969։
• Աշոտ Մուրադի Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բառարան, Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն», 1967։
• Աշոտ Մուրադի Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բացատրական բառարան, Երևան, «Երևանի Պետական Համալսարան», 2009։
• Սերգեյ Աշոտի Գալստյան, Դպրոցական բառակազմական բառարան (Դպրոցական մատենաշար) (խմբ. Հովհաննես Զաքարյան), Երևան, ««Զանգակ-97» հրատարակչություն», 2011 — 230 էջ, ISBN 978-99941-1-933-2։

• Հ.Զ. Պետրոսյան, Ս.Ա. Գալստյան, Թ.Ա. Ղարագյուլյան, Լեզվաբանական բառարան, Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիա», 1975 — 328 էջ։
• Մ․Մ․ Ռոզենտալի, Փիլիսոփայական բառարան (Հայաստան), Երևան, 1975 — 468 էջ։
• Ալինա Մուրադյան, Նորածանոթ բառերի բացատրական բառարան (Իմաստասեր Անանիա Շիրակացի համալսարան), Երևան, 2006 — 60 էջ։

Վիքիպեդիայում հոդված կա հետևյալ թեմայով՝ Լեզու (այլ կիրառումներ):